شهر قلعه هاي باستاني

زير عنوان:«ماهنشان» شهري است اسرارآميز كه در آن تونل هاي مخفي شگفت آوري وجود دارد
 

ماهنشان نام منطقه اي است در جنوب غربي زنجان؛ شهري پر رمز و راز كه تا چند هزار سال پيش محل حكمراني قوم مادها بود. ماهنشان آثار تاريخي و ديني زيادي دارد. بناهايي كه هر بار پژوهشگران به تحقيق روي آنها مي پردازند و يافته هاي جديدي به دست مي آورند. تحقيقات زيادي روي اين شهر اسرار آميز انجام شده ولي هنوز باستان شناسان به اتفاق نظري در مورد نام اين شهر و حكومتي كه آن را ساخته نرسيده اند. تا چند هزار سال پيش ماهنشان سرزمين پهناوري بود و مناطق ديدني زيادي را در خود جا داده بود. غار گليجك ، قلعه ارزه خوران و شهر زيرزميني دژمند از ديدني هاي اين سرزمين باستاني هستند.
بعد از عبور از جاده ترانزيت تبريز و پشت سر گذاشتن سه راهي نيك پي در جنوب غربي زنجان ،جايي كه 110 كيلومتر به زنجان مانده ، شهري به نام ماهنشان وجود دارد . اين شهر در جنوب رودخانه قزل اوزن قرار گرفته . گروهي از محققان معتقدند ماهنشان همان مادنشان است به معناي سرزمين قوم ماد و عده اي ديگر بر اين باورند كه ماهنشان ابتدا مي نوشان بوده!
يافته هايي كه از مناطقي مانند غار گليجك به دست آمده نشان مي دهد تمدني ما قبل تاريخ در اين منطقه وجود داشته . امير الهي ، مدير كل ميراث فرهنگي زنجان در اين باره مي گويد : «ماهنشان تا چند هزار سال پيش منطقه اي وسيع بود و بسيار از روستاها و شهرستان هاي زنجان را شامل مي شد . باستان شناسان در كاوش هايي كه در ماهنشان كنوني و مناطق اطرافش انجام داده اند آثار با ارزشي را كشف كرده اند كه از قدمت زياد اين شهر حكايت دارد.در كاوش هايي كه در غار گليجك در 37 كيلومتري زنجان انجام شده آثاري به دست آمده كه حدود 30 هزار سال قدمت دارند. اين آثار به دست آمده به خوبي به قدمت و تاريخ زنجان گواهي مي دهند.» در روستاي خوئين كه تا چندين سال پيش قسمتي ازماهنشان به حساب مي آمد غاري سنگي به نام دژمند كشف شده . كارشناسان بعد از بررسي تكه سفال هايي كه از اين منطقه به دست آمده، اعلام كردند نقوش روي اين سفال ها مربوط به هيچ دوره تاريخي شناخته شده اي نيست.

شهر زيرزميني
 

روستاي خوئين زنجان در 60 كيلومتر جاده زنجان ، بيجار قرار گرفته . اين روستا به دليل وجود آثار تاريخي مشابه بي ارتباط با ماهنشان نيست . در تقسيمات اداري و كشوري حال حاضر هر كدام از اين آثار باستاني در يك منطقه قرار گرفته اند اما در گذشته همه اين محوطه هاي باستاني جزو يك منطقه بوده و تحت فرمانروايي حاكم ماهنشان بوده است . شهر زيرزميني دژمنده يا دژمند، اثري بسيار استثنايي است كه از دالان ها و اتاق هايي تشكيل شده كه در دل زمين كنده شده اند. معماران خبره اي كه اين شهر زيرزميني را ساخته اند همه جوانب را در نظر گرفته بودند، چرا كه در سقف هاي سنگي اين بنا منافذي تعبيه شده بود تا تهويه هوا به خوبي صورت گيرد.
كشف اين شهر زيرزميني هم در نوع خود جالب است چرا كه همين منافذ باعث شد وجود اين شهر زيرزميني فاش شود به اين ترتيب كه خانه اي در روستاي خونين نشست كرده و درون شهر زيرزميني فرو مي رود ؛ به اين شكل اهالي روستا دالان ها و اتاق هاي سنگي شهر زيرزميني را كشف مي كنند. دژمند ، اين شهر زيرزميني پيچ و خم هاي زيادي دارد . شايد يكي از دلايل معماري پرپيچ و خم اين شهر ، اين است كه هنگام حمله دشمنان مانع پيشروي سريع آنها مي شد . براي همين ساكنان قديم خوئين مي توانستند از فرصت استفاده كرده و در اتاقك هاي تو در توي دژمند پنهان شوند. دژمنده اتاقك و راهروي زيادي دارد. در بعضي از نقاط اين شهر زيرزميني مي توان ايستاده حركت كرد اما اگر بخواهيد تمام و كمال دژمند را جست و جو كنيد، بايد سينه خيز رفتن را هم ياد بگيريد . محققاني كه براي تحقيق به اين شهر زيرزميني رفته اند معتقدند اين بنا يكي از شگفتي هاي جهان است چرا كه در 40 متري سطح زمين ساخته شده و حدود چهار كيلومتر هم طول دارد .در اين شهر زيرزميني همه چيز حساب و كتاب دارد . منفذهايي كه براي تهويه هوا ايجاد شده در فاصله هاي مشخصي قرار گرفته اند و در مكان هايي هم شكاف هايي براي روشن شدن مسير تعبيه شده است . اين شهر زيرزميني نظير چند ورودي دارد اما دو ورودي اين شهر تا به حال بازگشايي شده ؛ يكي از اين ورودي ها در روستا تعبيه شده و ديگري مشرف به يك دره سرسبز است .
شايد ساكنان قديم خوئين به خاطر درامان ماندن از جنگ هاي آن زمان ، اين شهر زيرزميني را ساخته اند چرا كه روي تپه هاي مرتفع اين روستا چند برج ديده باني هم ساخته شده تا به محض حمله دشمن ، ديده بان ها اهالي روستا را با خبر كنند و آنها به شهر زيرزميني پناه ببرند.

دودكش موجودات ناشناخته
 

شهر زيرزميني يكي از ده ها شگفتي ماهنشان قديم است كه در روستاي خوئين جا خوش كرده است . اين معماري اسرار آميز همه ساله گردشگران داخلي و خارجي زيادي را به زنجان مي كشد . اما در ماهنشان و نرسيده به روستاي ايلي ايلاغ ، پديده اسرار آميز ديگري هم وجود دارد كه حرف و حديث هاي زيادي درباره اش وجود دارد . ستون هايي از جنس خاك رس كه تخته سنگ هاي بزرگي رويشان قرار دارد . بومي هاي منطقه به اين ستون هاي سر به فلك كشيده، لقب دودكش جن داده اند چرا كه روي ستون ها تخته سنگ هاي سنگين و بزرگ به طرز عجيبي جاخوش كرده اند. البته بعضي از بومي هاي منطقه به اين ستون ها تخت ديو هم مي گويند . آنها از قديمي ترهاي ماهنشان شنيده اند كه در گذشته ديوها روي اين تخته سنگ ها استراحت مي كرده اند. البته جالب است بدانيد اين ستون هاي رسي هيچ ربطي به موجودات ناشناخته و ديوها ندارد.
محققان امروزه دليل وجود اين ستون هاي زيبا و بي نظير را به اين ترتيب شرح مي دهند؛ آنها معتقدند اين ستون هاي رسي با لايه هاي سخت و سنگي شان حاصل فرسايش زمين طي سال هاي متمادي هستند. به اين شكل كه طي سال ها بارش باران و وزش باد بناها و تپه ها را فرسايش داده و اشكالي مانند ستون هاي رسي ماهنشان را به وجود آورده است.

قلعه هاي ابدي
 

از اين ستون هاي عجيب و غريب هم كه بگذريم ، نوبت به قلعه هاي پر رمز و راز ماهنشان مي رسد . به گفته مدير كل ميراث فرهنگي زنجان در ماهنشان 20 قلعه وجود دارد كه قلعه بهستان ، يكي از زيباترين و منحصر به فرد ترين آنهاست. اين قلعه تاريخي در فهرست آثار ملي كشور نيز ثبت شده است . بهستان قلعه اي صخره اي است كه 200 متر طول و حدود 250 متر ارتفاع دارد . سازندگان اين قلعه با كندن كوه دست به ساخت اتاق هاي مستحكمي زده اند كه با گذشت سال ها هنوز پابرجاست . اتاق هاي اين قلعه به وسيله راهرو به هم راه دارند ، قسمت بالاي قلعه هم به وسيله راه پله با بخش هاي پايين در ارتباط است . ساكنان قلعه در گذشته از قسمت بالاي قلعه به منظور ديده باني و از اتاق هاي پايين براي انبار استفاده مي كردند. باستان شناسان قدمت اين قلعه را به قرن پنجم نسبت مي دهند . الهي درباره علت ساخت چندين قلعه در ماهنشان مي گويد : «ساخت 20 قلعه در ماهنشان مورد توجه خيلي از محققان بوده ، به احتمال قوي اين شهر محل حكمفرمايي حكومتي بزرگ بوده . علاوه بر اين ، ماهنشان در مسير يكي از راه هاي فرعي جاده ابريشم بوده ، به همين دليل كاروانسراهاي زيادي هم در حومه اين شهر ساخته شده است.» در گذشته در هر قلعه يك ارگ ساخته مي شد كه مخصوص حاكمان بوده و در اطراف قلعه مردم در اجتماعات روستايي زندگي مي كردند.

قلعه قشلاق
 

«وردان» حاكم قلعه قشلاق دستور داد سكه اي به نامش ضرب كنند تا نامش ماندگار شود. او نمي دانست اين قلعه كه از خشت و گل و سنگ ساخته شده است ، تا هزاران سال بعد نام او را زنده نگه مي دارد؛ «قلعه قشلاق با قدمت 2200 سال ، در فهرست آثار ملي كشور ثبت شده است . اين قلعه يك قلعه شهر است كه 42 هكتار وسعت دارد و در 60 كيلومتري زنجان روي ارتفاعات دهستان قزل گچيلو و كنار رود قزل اوزن بنا شده است.» در كاوش هايي در اين قلعه باستاني انجام شده ، سكه اي پيدا شده كه نام «وردان» فرمانرواي دوران مياني اشكاني بر آن ضرب شده است؛ «يافته هاي سفالي ، وسعت قلعه و محل قرار گيري قلعه ، نشان دهنده اين است كه قلعه قشلاق يكي از مراكز مهم دوران اشكاني در زنجان بوده است.»

قلعه نظامي
 

قلعه ارزه خوان هم يكي ديگر از قلعه هاي ماهنشان است . اين قلعه كه يك قلعه نظامي به حساب مي آيد ، مورد توجه خيلي از باستان شناسان است . چرا كه مي توانند با مطالعه نوع ساختار قلعه ارزه خوران ، به كاربرد دفاعي اين قلعه پي برده و همچنين از سيستم نظامي و رموز جنگي گذشتگان باخبر شوند.
در محدوده ماهنشان 180 منطقه باستاني وجود دارد كه قلعه ها ، كاروانسراها ، غارها ، پل ها و كليساها را شامل مي شود . اين مكان ها يادگاري از عصر نوسنگي ، برنز، آهن و تمدن بين النهرين هستند.
منبع:همشهري سر نخ،ش 72